Κάθε χρόνο, στις 28 Οκτωβρίου, οι σημαίες υψώνονται, τα σχολεία παρελαύνουν και η Ελλάδα γιορτάζει το «Όχι». Ένα «Όχι» που έχει χαραχτεί στη συλλογική μνήμη ως η περήφανη απάντηση του Ιωάννη Μεταξά στον ιταλικό φασισμό. Όμως, πόσο ακριβές είναι αυτό που διηγούμαστε; Είπε πράγματι ο Μεταξάς τη λέξη «Όχι»; Ή μήπως η ιστορία είναι πιο περίπλοκη απ’ όσο νομίζουμε;
Η πραγματική νύχτα της 28ης Οκτωβρίου
Ήταν ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, όταν ο Ιταλός πρέσβης Εμανουέλε Γκράτσι επισκέφθηκε το σπίτι του Ιωάννη Μεταξά στην Κηφισιά. Κρατούσε ένα τελεσίγραφο από τη Ρώμη: η Ελλάδα έπρεπε να επιτρέψει την είσοδο των ιταλικών στρατευμάτων στο έδαφός της, διαφορετικά θα δεχόταν επίθεση.
Η απάντηση του Μεταξά δεν ήταν ένα δραματικό, ηρωικό «Όχι» όπως το φανταζόμαστε σήμερα. Ήταν μια φράση στα γαλλικά:
«Alors, c’est la guerre» – «Λοιπόν, έχουμε πόλεμο».
Μια απάντηση ψύχραιμη, λιτή και απολύτως ρεαλιστική. Κι όμως, μέσα σε αυτήν τη φράση κρυβόταν το ίδιο ακριβώς μήνυμα: η Ελλάδα δεν υποτάσσεται.
Πώς το «Όχι» έγινε θρύλος
Το ίδιο πρωί, οι εφημερίδες και οι πολίτες της Αθήνας κυριολεκτικά αναφώνησαν το «Όχι!» που ο Μεταξάς δεν είπε ποτέ ως λέξη, αλλά το εννοούσε πλήρως. Η φράση έγινε σύμβολο, απλουστευμένο αλλά δυνατό. Το «Όχι» δεν ήταν του Μεταξά μόνο· ήταν του λαού που ξεχύθηκε στους δρόμους, αποφασισμένος να πολεμήσει.
Όπως εξηγεί ο ιστορικός Σταύρος Παναγιωτίδης, η ιστορία έχει συχνά ωραιοποιηθεί (βίντεο).Ο Μεταξάς δεν ήταν δημοκράτης, ούτε αντιφασίστας. Ήταν ένας αυταρχικός ηγέτης, επικεφαλής μιας δικτατορίας με πρότυπο τα φασιστικά καθεστώτα της Ευρώπης. Ωστόσο, τη νύχτα εκείνη, είπε «Όχι» στον Μουσολίνι — όχι από ιδεολογική ταύτιση με τη δημοκρατία, αλλά από εθνική ανάγκη και στρατηγική επίγνωση.
Ένας δικτάτορας που βρέθηκε απέναντι στον φασισμό
Ο Μεταξάς είχε κατανοήσει ότι η Ελλάδα, δεμένη ιστορικά και στρατιωτικά με τη Μεγάλη Βρετανία, δεν μπορούσε να στραφεί προς τον Άξονα χωρίς να αυτοκαταστραφεί. Γι’ αυτό, παρά την προσωπική του εκτίμηση προς τη Γερμανία, επέλεξε να σταθεί απέναντι στην Ιταλία του Μουσολίνι — μια απόφαση που τον έφερε σε θέση να υπερασπιστεί την ανεξαρτησία της χώρας του.
Η αντίφαση αυτή είναι που κάνει την ιστορική στιγμή τόσο ενδιαφέρουσα: ένας δικτάτορας είπε “όχι” σε έναν άλλο δικτάτορα, και με αυτό το «όχι» ξεκίνησε ένας από τους πιο ένδοξους αγώνες της νεότερης ελληνικής ιστορίας.
Οι μύθοι που επιβιώνουν
Πολλά στερεότυπα γύρω από το πρόσωπο του Μεταξά επιβιώνουν μέχρι σήμερα — άλλοτε παρουσιάζοντάς τον ως «πατέρα του έθνους», άλλοτε ως απλό όργανο της ιστορίας. Η αλήθεια, όπως πάντα, βρίσκεται κάπου στη μέση. Ο Μεταξάς δεν ήταν ήρωας, αλλά τη στιγμή της κρίσης στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων. Το πραγματικό «Όχι» δεν ειπώθηκε σε μια πρόταση, αλλά γράφτηκε με αίμα στα βουνά της Πίνδου.
Μια επέτειος που αξίζει να τη σκεφτούμε αλλιώς
Ίσως, λοιπόν, κάθε 28η Οκτωβρίου να μην αρκεί να γιορτάζουμε το «Όχι» σαν ένα ηρωικό σύνθημα. Ίσως να χρειάζεται να θυμόμαστε τι πραγματικά σημαίνει: την επιλογή της αξιοπρέπειας απέναντι στην υποταγή, ανεξάρτητα από το ποιος την εκφράζει.
Γιατί, στο τέλος, το «Όχι» δεν ανήκει σε κανέναν Μεταξά.
Ανήκει σε έναν λαό που προτίμησε να πολεμήσει αντί να σκύψει το κεφάλι.
