Η Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων δεν είναι γιορτή – είναι υπενθύμιση. Είναι η φωνή των παιδιών που γεννιούνται σε σκηνές, των παιδιών που δεν γνώρισαν ποτέ γονείς, των μητέρων που περνούν σύνορα χωρίς χαρτιά, που τάισαν τα παιδιά τους με το ίδιο τους το αίμα, που έπνιξαν τα ίδια τους τα βρέφη για να γλυτώσουν τα υπόλοιπα παιδιά τους απ’ τους διώκτες τους, των ηλικιωμένων που είδαν το σπίτι τους να γίνεται στάχτη, που περπάτησαν σε πορείες θανάτου και άφησαν την τελευταία τους πνοή εκεί.
Από τη Σύμβαση της Γενεύης στον σύγχρονο εκτοπισμό
Η Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων, που θεσπίστηκε το 2000 με αφορμή τη Σύμβαση της Γενεύης του 1951, καθιερώθηκε για να θυμίζει στην παγκόσμια κοινότητα ότι η προσφυγιά δεν είναι ατομική αποτυχία ή μοίρα, αλλά ζήτημα διεθνούς προστασίας, ανθρώπινης αξιοπρέπειας και συλλογικής ευθύνης. Σήμερα, όμως, το 2025, με πάνω από 122 εκατομμύρια ανθρώπους αναγκαστικά εκτοπισμένους από τις εστίες τους, αυτή η ημέρα δεν μπορεί παρά να λειτουργεί και ως κατηγορία απέναντι στο παγκόσμιο σύστημα που γεννά τον πόλεμο, τη φτώχεια, την κλιματική καταστροφή και την εξαθλίωση. Ένα σύστημα που κάνει τον ξεριζωμό, όχι ατύχημα της ιστορίας, αλλά δομικό του στοιχείο.
Ο χάρτης του ξεριζωμού: Ιστορίες που επαναλαμβάνονται
Η ιστορία της προσφυγιάς είναι μακρά και αιματοβαμμένη – διατρέχει γεωγραφίες, εποχές και λαούς. Από τη γενοκτονία των Αρμενίων το 1915, όπου περισσότεροι από ενάμιση εκατομμύριο άνθρωποι εκτοπίστηκαν ή εξοντώθηκαν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, μέχρι την Καταστροφή της Σμύρνης το 1922 και τον μαζικό εκπατρισμό 1,5 εκατομμυρίου Ελλήνων της Μικράς Ασίας, ο εκτοπισμός εμφανίζεται πάντα εκεί όπου συγκρούονται συμφέροντα, αυτοκρατορικά σχέδια και εθνικισμοί. Το ίδιο φρικτό νήμα ενώνει τις σφαγές στον Πόντο, την προσφυγιά των Ουκρανών τόσο στο μεσοπόλεμο όσο και σήμερα, τη συστηματική αποσταθεροποίηση του Αφγανιστάν, της Συρίας, του Σουδάν. Στην πιο πρόσφατη ιστορική τραγωδία, αυτή της Παλαιστίνης, βιώνουμε έναν διαρκή ξεριζωμό που κρατά δεκαετίες – και το 2025, μετά από ενάμιση χρόνο πολιορκίας στη Γάζα, χιλιάδες παιδιά είναι νεκρά, νοσοκομεία έχουν ισοπεδωθεί, ολόκληρες οικογένειες ξεριζώνονται μεθοδικά, με το κράτος του Ισραήλ να επιβάλλει ένα καθεστώς αποεδαφοποίησης με τη σιωπηρή συγκατάθεση της Δύσης.
Μετατρέποντας τις θάλασσες σε σύνορα θανάτου
Το προσφυγικό δεν είναι κάποιο αόριστο “ανθρωπιστικό ζήτημα”. Είναι πρωτίστως πολιτικό. Και όσο οι παγκόσμιοι μηχανισμοί επιμένουν να υπηρετούν την επιβολή, την κερδοφορία και τη στρατιωτικοποίηση, οι πόλεις θα μετατρέπονται σε ερείπια και οι άνθρωποι σε αριθμούς στα στατιστικά του ΟΗΕ. Το 2024, μόνο στη Μεσόγειο, πνίγηκαν περισσότεροι από 2.200 άνθρωποι, ενώ από το 2014 οι νεκροί ξεπερνούν τις 30.000. Το ναυάγιο στην Πύλο παραμένει ατιμώρητο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ενισχύει πολιτικές αποτροπής και «επαναπροωθήσεων», οικοδομώντας στρατόπεδα κράτησης σε τρίτες χώρες και αναιρώντας στην πράξη τη Συνθήκη της Γενεύης. Ο εκτοπισμένος άνθρωπος, όπως έγραφε ο Edward Said, είναι αυτός που ζει «εκτός χαρτών» – έξω από το βλέμμα, έξω από τα σύνορα, έξω από τη νομιμότητα.
Η Κύπρος της προσφυγιάς και της αλληλεγγύης
Η Κύπρος δεν αποτελεί παρατηρητή αυτής της πραγματικότητας – την έχει ζήσει στο ίδιο της το έδαφος. Από το 1974 μέχρι σήμερα, η μνήμη του ξεριζωμού παραμένει ζωντανή σε κάθε πρόσφυγα από την Κερύνεια, την Αμμόχωστο, τη Μόρφου. Είναι γι’ αυτό που η κυπριακή κοινωνία, παρότι μικρή, δείχνει ισχυρά αντανακλαστικά αλληλεγγύης. Το να αναγνωρίζουμε τον πόνο του πρόσφυγα δεν σημαίνει να υπονομεύουμε την κοινωνική συνοχή. Η αλληλεγγύη δεν έρχεται σε αντίθεση με την ευθύνη – ούτε από την πλευρά των ντόπιων, ούτε από την πλευρά των ανθρώπων που ζητούν άσυλο. Η αρμονική συνύπαρξη βασίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό: σεβασμό των προσφύγων προς την ιστορική, πολιτισμική και κοινωνική ταυτότητα του τόπου που τους φιλοξενεί, αλλά και σεβασμό από την τοπική κοινωνία προς την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, τις παραδόσεις και τις ανάγκες εκείνων που διεκδικούν μια νέα αρχή. Μόνο μέσα από την κατανόηση, την ένταξη και τη δικαιοσύνη μπορούν να χτιστούν κοινότητες ανοιχτές, ασφαλείς και βιώσιμες.
Όχι φιλανθρωπία – δικαιοσύνη
Αν κάτι πρέπει να μας κινητοποιεί σήμερα, δεν είναι ο οίκτος, αλλά η δέσμευση να αλλάξουμε τον κόσμο που γεννά τον ξεριζωμό. Για να πάψει κάποτε η προσφυγιά να είναι καθημερινότητα. Και να γίνει μόνο μια θλιβερή ανάμνηση της ιστορίας.
Γιατί η αλληλεγγύη δεν είναι φιλανθρωπία· είναι δικαιοσύνη. Και χωρίς δικαιοσύνη, ο κόσμος μας θα συνεχίσει να γεννά πρόσφυγες, πόλεμο και θάνατο. Ποιος θα θελε να ζει σ’ ένα τέτοιο, άδικο κόσμο, σαν αυτόν που έχουμε φτιάξει;
