Η τέχνη δεν ήταν ποτέ απλώς διακόσμηση ή ψυχαγωγία. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, υπήρξε μέσο έκφρασης, προβληματισμού και αντίστασης απέναντι στον παραλογισμό της εξουσίας. Κάθε εποχή που η εξουσία αισθάνθηκε απειλή από την ανεξάρτητη σκέψη, προσπάθησε να φιμώσει, να παραμελήσει ή να παραγκωνίσει την τέχνη.
Στην αρχαία Αθήνα, οι δραματικοί ποιητές όπως ο Αριστοφάνης κωμικοποίησαν και σάτιραν πολιτικά πρόσωπα και πρακτικές, αναγκάζοντας τους πολίτες να αναλογιστούν τη φύση της εξουσίας. Στη Μεσαιωνική Ευρώπη, οι καλλιτέχνες που τολμούσαν να θίξουν τα καθεστώτα ή την εκκλησιαστική αυθεντία αντιμετώπιζαν λογοκρισία, καταστολή και συχνά διώξεις. Ακόμα και η Αναγέννηση, που γέννησε αριστουργήματα τέχνης, αποτέλεσε χώρο ανοιχτού διαλόγου και προκλητικής σκέψης, που συχνά απειλούσε την κυριαρχία της θρησκευτικής ή πολιτικής εξουσίας.
Στον 20ό αιώνα, η τέχνη απέκτησε ακόμα πιο πολιτικό χαρακτήρα. Από τα έργα του Μάλεβιτς και του Μοντριάν, μέχρι τις τοιχογραφίες του Diego Rivera ή τα γκράφιτι αντιπολεμικής και αντιφασιστικής θεματολογίας, η τέχνη έγινε όπλο κατά της τυραννίας και της αδιαφορίας. Στην εποχή του Τρίτου Ράιχ, των ολοκληρωτικών καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης ή ακόμα και στη λογοκρισία της σύγχρονης τέχνης στις διάφορες δικτατορίες, κάθε προσπάθεια καλλιτεχνικής ελευθερίας συναντούσε είτε λογοκρισία, είτε παραμέληση, είτε εκφοβισμό.
Η εξουσία συχνά φοβάται τη σκέψη που καλλιεργεί η τέχνη, γιατί μετατρέπει τους πολίτες σε ενεργά σκεπτόμενα όντα και όχι σε άβουλα υποχείρια. Ένα γκράφιτι, ένας πίνακας, ένα θεατρικό έργο ή ένα τραγούδι μπορεί να γεννήσει αμφισβήτηση, κριτική σκέψη και αντίσταση. Η τέχνη είναι η φωνή που δεν χωράει σε προγράμματα ή διατάγματα· η φωνή που υπενθυμίζει ότι η αλήθεια και η κριτική δεν είναι προϊόντα έγκρισης από την εξουσία, αλλά γέννημα της ελεύθερης σκέψης.
Βίντεο: «Κάθε εξουσία έχει μια ελαφρά αντιπάθεια για τις τέχνες»
Θέατρο
Το θέατρο είναι ίσως η πιο ολοκληρωμένη μορφή τέχνης, καθώς συνδυάζει λόγο, εικόνα, δράση και συναίσθημα. Από την αρχαιότητα υπήρξε καθρέφτης της κοινωνίας, πεδίο πολιτικού σχολιασμού, χώρος καλλιέργειας κριτικής σκέψης και αμφισβήτησης της εξουσίας. Αντλεί τα θέματά του από την ίδια τη ζωή και κινείται παράλληλα με την κοινωνία που το γεννά.
- Στην Ελλάδα, ο Αριστοφάνης χρησιμοποίησε τη σάτιρα για να αποδομήσει την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, προκαλώντας δημόσιο διάλογο για τα προβλήματα της εποχής.
- Στον 20ό αιώνα, ο Μπέρτολτ Μπρεχτ με την «αποστασιοποίηση» αρνήθηκε την παθητική ψυχαγωγία και προκάλεσε τους θεατές να σκεφτούν πολιτικά, ενώ ο Ντάριο Φο με το Mistero Buffo γελοιοποίησε την εκκλησία και τους μηχανισμούς εξουσίας.
- Ακόμη και στην Ελλάδα της μεταπολεμικής περιόδου, σκηνοθέτες και θίασοι αξιοποίησαν το θέατρο για να μιλήσουν έμμεσα ή άμεσα για την καταπίεση, ιδιαίτερα στα χρόνια της δικτατορίας.
Μουσική και Τραγούδι
Η μουσική έχει τη δύναμη να ενώνει και να κινητοποιεί. Δεν είναι τυχαίο ότι σε κάθε εποχή αγώνων υπήρξαν τραγούδια που έγιναν ύμνοι ελευθερίας.
- Στη Γαλλία, η Μασσαλιώτιδα έγινε το τραγούδι της Επανάστασης.
- Στη Χιλή, ο Victor Jara πλήρωσε με τη ζωή του το θάρρος να τραγουδά ενάντια στη δικτατορία του Πινοσέτ.
- Στην Ελλάδα, ο Μίκης Θεοδωράκης έγραψε μουσική που έγινε φωνή αντίστασης κατά της χούντας, ενώ ο Μάνος Χατζιδάκις σχολίασε με τον δικό του ποιητικό τρόπο την κοινωνική υποκρισία και τον πολιτικό αυταρχισμό.
- Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, τραγούδια όπως το «Παιδιά της Ελλάδος παιδιά» ή μεταγενέστερα ο «Επιτάφιος» του Ρίτσου σε μουσική Θεοδωράκη έγιναν σύμβολα ελπίδας και αντίστασης.
Ζωγραφική και Γλυπτική
Η εικαστική τέχνη λειτουργεί ως βουβή κραυγή. Με εικόνες μπορεί να πει όσα οι λέξεις δεν μπορούν να εκφράσουν.
- Ο Πικάσο, με τη «Γκερνίκα», απαθανάτισε τη φρίκη του πολέμου και κατήγγειλε την καταστροφή της χώρας των Βάσκων.
- Ο Diego Rivera, με τις τοιχογραφίες του, έδωσε φωνή στους εργάτες και στην κοινωνική αδικία.
- Στην Ελλάδα, ο Τσαρούχης και ο Γκίκας χρησιμοποίησαν τη ζωγραφική για να αποτυπώσουν την ελληνική ταυτότητα σε δύσκολες περιόδους, ενώ μεταπολεμικά οι Έλληνες γλύπτες, όπως ο Τόμπρος, έδωσαν έργα που μιλούσαν για την ελευθερία και την αντίσταση.
Χορός
Ο χορός, πέρα από τέχνη, υπήρξε πράξη συλλογικής μνήμης και ενότητας.
- Στην Ελλάδα, οι παραδοσιακοί κυκλικοί χοροί δεν ήταν απλώς διασκέδαση· ο κύκλος συμβόλιζε την αλληλεγγύη και την ενότητα. Ο Πεντοζάλης στην Κρήτη, με τον δυναμικό και πολεμικό του χαρακτήρα, υπήρξε μέσο ενδυνάμωσης του φρονήματος στους αγώνες κατά των Οθωμανών.
- Σε άλλες κουλτούρες, οι αφρικανικοί χοροί λειτουργούσαν ως κρυπτογραφημένη γλώσσα αντίστασης απέναντι στην αποικιοκρατία και τη δουλεία.
Ποίηση
Η ποίηση, με την απλότητα και τη δύναμη του λόγου, κατάφερε να σταθεί απέναντι σε καθεστώτα πολύ ισχυρότερα από τον ποιητή.
- Ο François Villon στη μεσαιωνική Γαλλία σατίρισε την εκκλησία και την κοινωνία με τίμημα τον διωγμό.
- Ο Γιάννης Ρίτσος, με τον Επιτάφιο, έγινε φωνή του λαού και της εργατικής τάξης.
- Ο Οδυσσέας Ελύτης, με το Άξιον Εστί, συνέδεσε την ποίηση με την εθνική ταυτότητα και την αντίσταση.
Η ποίηση ήταν και παραμένει η πιο προσωπική αλλά και η πιο καθολική μορφή αντίστασης· ένας σπόρος που ριζώνει στη συλλογική συνείδηση.
Παρ’ όλ’ αυτά είναι απίστευτο να αναλογιστεί κανείς πόσο κατατρεγμένοι έχουν υπάρξει οι καλλιτέχνες, πόσο υποτιμούνται και πόσο η εξουσία δίνει δύναμη και χρήμα σε ό,τι κρύβει πίσω συμφέροντα και διαφθορά, σε ό,τι την εξυπηρετεί και προσπαθεί να καταγκρεμνίσει την τέχνη, να απωθήσει τον κόσμο να ασχοληθεί μαζί της, τόσο σε επαγγελματικό επίπεδο απαξιώνοντας και υποβαθμίζοντας τα καλλιτεχνικά επαγγέλματα, που θεωρούνται διαχρονικά επαγγέλματα πείνας, όσο και από πλευράς εκπαίδευσης αφού ποτέ στα σχολεία δεν δίνεται βάση και αξία στα μαθήματα καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος, αλλά μόνο σε όσα θα οδηγήσουν στην δημιουργία «ρομπότ» που θα υπηρετήσουν το σύστημα και την κοινωνία έτσι όπως την έχει δημιουργήσει η εξουσία. Λέγοντας αυτό, δεν θίγουμε τα υπόλοιπα επαγγέλματα ή μαθήματα. Διεκδικούμε μόνο για την τέχνη και τους ανθρώπους της αυτό που τους αξίζει. Στην τελική αυτό που επιστρέφουν πίσω στην κοινωνία είναι πολύ μεγαλύτερο (και δυστυχώς δυσανάλογο αυτού που η κοινωνία τους δίνει πίσω – απαξίωση).
Το είδαμε ξεκάθαρα και στις μέρες της πανδημίας. Οι γιατροί και οι επιστήμονες στάθηκαν στην πρώτη γραμμή για να προστατεύσουν τη βιολογική μας επιβίωση. Στην αμέσως επόμενη, όμως, ήταν οι καλλιτέχνες: μέσα από το τραγούδι, το θέατρο, τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, κράτησαν την ανθρωπότητα «ζωντανή» με μια άλλη, διαφορετική από τη βιολογική έννοια του όρου. Έδωσαν ψυχή και κουράγιο σε μια περίοδο παγκόσμιας σιωπής και απομόνωσης, αποδεικνύοντας για ακόμη μια φορά ότι χωρίς την τέχνη η κοινωνία παραλύει, ενώ με αυτήν μπορεί να αναπνέει, να ελπίζει και να ονειρεύεται.
