Στη συγκλονιστική αποκάλυψη ότι σήμερα στις Φυλακές βρίσκονται άτομα που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα έπρεπε να ήταν εκεί, προβαίνει η διευθύντρια των Κεντρικών Φυλακών, Άννα Αριστοτέλους. Η ίδια επισημαίνει πως ενώ σε άλλες χώρες κλείνουν Φυλακές, στη χώρα μας οι Φυλακές υποφέρουν από υπερπληθυσμό.
Η κ. Αριστοτέλους τονίζει ότι για πολλά αδικήματα για τα οποία προνοείται ποινή από λίγες μέρες φυλάκιση μέχρι και δύο χρόνια, θα μπορούσαν να επιβάλλονται άλλες εναλλακτικές ποινές, όπως γίνεται στην Ευρώπη.
Επίσης, παρατηρεί ότι μετά την αποφυλάκιση δεν υπάρχουν προγράμματα επανένταξης, με αποτέλεσμα ένα 15% όσων αποφυλακίζονται, να επιστρέφουν στη Φυλακή. Ισχύει δηλαδή το φαινόμενο της περιστρεφόμενης πόρτας.
Η κ. Αριστοτέλους αναδεικνύει και το οξύ πρόβλημα με τους ψυχικά πάσχοντες ασθενείς που φτάνουν το 30%, υπογραμμίζοντας παράλληλα τα οφέλη από τη μείωση του υπερπληθυσμού στο σωφρονιστικό μας σύστημα.
Το θέμα του υπερπληθυσμού στις Φυλακές, αποτελεί ένα χρόνιο παθογενές πρόβλημα. Στο παρελθόν ο υπερπληθυσμός, μαζί με την κάκιστη μεταχείριση των κρατουμένων, τις μαζικές τιμωρίες, τις απαράδεκτες συνθήκες διαβίωσης και υγιεινής, οι οποίες αποτελούσαν προσβολή για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, είχαν οδηγήσει στην κατάρρευση τού τότε σωφρονιστικού συστήματος, του οποίου χαρακτηριστικά ήταν η αυθαίρετη τιμωρία, η αυξημένη ενδοτμηματική βία και οι αυτοτραυματισμοί σε καθημερινή βάση, οι συχνές απόπειρες αυτοκτονίας που απέληξαν κάποιες από αυτές σε έξι συνολικά αυτοκτονίες σε διάστημα 10 μηνών. Για όλα τα πιο πάνω και τις θλιβερές συνέπειές της πιο πάνω κατάστασης, υπήρχαν για αρκετά χρόνια προειδοποιήσεις και συστάσεις από τις αρμόδιες επιτροπές του Συμβουλίου της Ευρώπης (ΣτΕ), των Ηνωμένων Εθνών (ΗΕ) και από την Επίτροπο Διοικήσεως και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, χωρίς όμως να υπάρχει οποιαδήποτε συμμόρφωση.
Παρά το γεγονός ότι από τα τέλη του 2014 με την ανάληψη των καθηκόντων μου, η φιλοσοφία και το σωφρονιστικό σύστημα έχουν θετικά αλλάξει, όπως επισημαίνεται και στην τελευταία έκθεση της Επιτροπής Πρόληψης των Βασανιστηρίων (CPT) του ΣτΕ για την Κύπρο, με τις σημαντικές βελτιώσεις που υπήρξαν στις συνθήκες διαβίωσης με επίπονες προσπάθειες τα τελευταία χρόνια για συμμόρφωσή μας με όλες τις συστάσεις, το πρόβλημα του υπερπληθυσμού παραμένει, παρά τις συστάσεις των αρμόδιων Επιτροπών του ΣτΕ και των ΗΕ, καθώς και της Επιτρόπου Διοικήσεως και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.
Συνεχίζει να υπάρχει σοβαρό πρόβλημα υπερπληθυσμού στην κλειστή Φυλακή όσον αφορά τον πληθυσμό στις πτέρυγες των ανδρών με ειδικές αναφορές και συστάσεις για έγκαιρες αποφυλακίσεις και ειδικότερα για τους αλλοδαπούς που φυλακίζονται για παράνομη είσοδο και παραμονή και συναφή αδικήματα, καθώς και για αδικήματα που αφορούν μικρές ποινές και μέτρα που θα έπρεπε να λαμβάνονται για τους υπόδικους ώστε η προφυλάκισή τους να ήταν το έσχατο μέτρο. Περαιτέρω, υπάρχουν συστάσεις για εφαρμογή στρατηγικής για αποσυμφόρηση των Φυλακών, με βάση τις σχετικές συστάσεις των υπουργών του ΣτΕ και τα σχετικά συμπεράσματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης τα οποία καταγράφονται στη στρατηγική ατζέντα 2019-2024, που αφορούν τη μείωση του υπερπληθυσμού και την εφαρμογή εναλλακτικών μέτρων και κυρώσεων αντί της κράτησης και φυλάκισης.
Ποιοι κίνδυνοι ελλοχεύουν από τη συσσώρευση μεγάλου αριθμού καταδίκων στον ίδιο χώρο;
Σε πρόσφατο έγγραφο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, καταγράφεται ότι ο υπερπληθυσμός, οδηγεί στην αύξηση του ποσοστού αυτοκτονιών και αυτοτραυματισμών, στη ριζοσπαστικοποίηση και άλλων αρνητικών συνεπειών για την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των κρατουμένων που καταγράφονται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, την ασφάλεια και τάξη στις φυλακές, καλώντας τα κράτη μέλη να συμμορφωθούν με τις σχετικές συστάσεις του ΣτΕ που αφορούν τη λήψη μέτρων για τη μείωση ή/και εξάλειψη του υπερπληθυσμού στις Φυλακές. Δεν είναι τυχαίο, οι χώρες που εφαρμόζουν εναλλακτικά μέτρα αντί της ποινής φυλάκισης, έχουν εξαλείψει το πρόβλημα του υπερπληθυσμού και η υποτροπή στις χώρες αυτές είναι χαμηλότερη από αυτές που εφαρμόζουν περισσότερο τις ποινές φυλάκισης. Το 70% των κρατών μελών του ΣτΕ, εφαρμόζουν τα εναλλακτικά μέτρα αντί της ποινής φυλάκισης για το 50% των καταδικαστικών αποφάσεων. Μάλιστα 17 χώρες του ΣτΕ εφαρμόζουν περισσότερο εναλλακτικά μέτρα αντί της ποινής φυλάκισης, αναστέλλοντας τις εργασίες σε Φυλακές. Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η Ολλανδία η οποία έχει κλείσει 17 Φυλακές σε 6 χρόνια, ενοικιάζοντας ορισμένες από αυτές σε γειτονικές χώρες.
Ποια μέτρα θα μπορούσαν να εφαρμοστούν ώστε να μειωθεί ο υπερπληθυσμός και οι κίνδυνοι για υποτροπή των κρατουμένων;
Ορισμένα από τα εναλλακτικά μέτρα και κυρώσεις που εφαρμόζονται με επιτυχία σε χώρες του ΣτΕ για αποσυμφόρηση των Φυλακών, με περισσότερα θετικά αποτελέσματα από αυτά της ποινής φυλάκισης μειώνοντας το ποσοστό υποτροπής είναι:
- Αποποινικοποίηση της παράτυπης μετανάστευσης.
- Αποποινικοποίηση ορισμένων αδικημάτων τα οποία έχουν αντικατασταθεί με διοικητικές ποινές και διατάγματα θεραπείας, όπως η οδήγηση υπό την επήρεια αλκοόλης, η οχληρία λόγω χρήσης αλκοόλης και η χρήση παράνομων ουσιών.
- Άλλα μέτρα αντί της προφυλάκισης, π.χ. η κράτηση στο σπίτι, η ηλεκτρονική παρακολούθηση, η επιτήρηση.
- Άλλες διευθετήσεις εκτός της ποινικής διαδικασίας όπως είναι η αναστολή ποινής, αναστολή πριν την απόφαση του δικαστηρίου, σχέδια αποζημίωσης των θυμάτων, εξωδικαστικές διευθετήσεις (mediation).
- Αντικατάσταση ποινών φυλάκισης για ορισμένα αδικήματα με κοινοτικά μέτρα και ποινές όπως είναι οι ενταλματίες, καθώς και αδικήματα με μικρές ποινές συνήθως μέχρι 2 χρόνια και σε κάποιες χώρες μέχρι και 5 χρόνια.
Ποια τα οφέλη από τη μείωση του υπερπληθυσμού;
Οι περισσότερες Φυλακές των χωρών-μελών του ΣτΕ, έχουν επιλύσει το πρόβλημα του υπερπληθυσμού με την εφαρμογή εναλλακτικών μέτρων και κυρώσεων αντί της κράτησης και φυλάκισης, με όλα τα θετικά συνεπακόλουθα για τον κρατούμενο, την κοινωνία και το κράτος:
- Μείωση του υπερπληθυσμού και αποφυγή των αρνητικών συνεπειών του στην ασφάλεια και εύρυθμη λειτουργία των Φυλακών.
- Σοβαρές εξοικονομήσεις στον προϋπολογισμό των Φυλακών και του κράτους, αφού η εκτός Φυλακών επιτήρηση του παραπτωματία, στοιχίζει πολύ λιγότερα (10 φορές λιγότερα) χωρίς να επιβαρύνεται ο φορολογούμενος αχρείαστα.
- Εφαρμογή προγραμμάτων με περισσότερες ευκαιρίες για όλους εντός των Φυλακών, ομαδοποίηση για θεραπευτικές παρεμβάσεις, αποτελεσματικός σωφρονισμός και αναμόρφωση, ελαχιστοποίηση της ενδοτμηματικής βίας, μείωση των στρεσογόνων παραγόντων κ.τ.λ.
- Χωρίς να αποκόπτεται από την κοινωνία ο παραπτωματίας, επιτυγχάνεται ο σκοπός του σωφρονισμού και της αναμόρφωσης και διευκολύνεται η διαδικασία επανένταξης του.
- Δεν χάνει την εργασία του και έτσι η ομάδα των ανέργων δεν διευρύνεται.
- Δεν ταμπελώνεται με το στίγμα του φυλακισμένου για μικροαδικήματα και συνεπώς δεν παρουσιάζει θέματα στην καθημερινότητά του ενόψει στίγματος, για την επιβίωσή του (εξεύρεση εργασίας, ενοικίασης χώρου, διατροφής κ.τ.λ.).
- Μειώνονται οι κίνδυνοι για τη δημόσια ασφάλεια και το ποσοστό της υποτροπής.
Έχοντας υπόψη τα πιο πάνω και τι εφαρμόζεται με επιτυχία σε άλλες χώρες του ΣτΕ, μπορεί να αντιληφθεί κανείς ότι ένα σημαντικό ποσοστό ανθρώπων δεν θα έπρεπε να ήταν στη Φυλακή και συνεπώς δεν θα είχαμε υπερπληθυσμό, με όλα τα επιπλέον θετικά που θα αποκομίζαμε σε μια τέτοια περίπτωση.
Ωστόσο, εδώ είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι καταβάλλουμε σημαντική προσπάθεια τα τελευταία πέντε χρόνια, να εξισορροπήσουμε τα αρνητικά του υπερπληθυσμού με τα θετικά της εφαρμογής ενός εποικοδομητικού σωφρονιστικού συστήματος, με απόλυτο σεβασμό στον άνθρωπο και απώτερο στόχο τη θετική αλλαγή και εξέλιξή του.
13,7% το ποσοστό υποτροπής φυλακισμένων
Σε αρκετές χώρες του ΣτΕ, σημειώνει η διευθύντρια των Φυλακών, εφαρμόζεται ο θεσμός των half-way houses για τους πρώτους 6 μήνες μετά την αποφυλάκιση, στηρίζοντας όσους κρατούμενους δεν έχουν χώρο διαμονής ή/και χρειάζονται θεραπευτικές παρεμβάσεις ή για να συνεχίσουν τη θεραπεία τους, καθώς και για εξεύρεση εργασίας, με τη συνέργεια του κράτους και εργοδοτών στους οποίους προσφέρονται ορισμένα κίνητρα (π.χ. μείωση ή απαλλαγή ορισμένων φόρων) από το κράτος. Πρέπει να επενδύσουμε προς αυτή την κατεύθυνση όπως και άλλες χώρες του ΣτΕ αποκομίζοντας όλα τα ευεργετικά αποτελέσματα τέτοιων θεσμών για τον απολυμένο κρατούμενο και γενικότερα για την κοινωνία, όπως συμβαίνει σε άλλες χώρες.
Ωστόσο, παρά την έλλειψη των πιο πάνω, είναι θετικό το γεγονός ότι με τη δουλειά που γίνεται στη Φυλακή, με δράσεις που αφορούν την εκπαίδευση και επιμόρφωση, την εργασιακή εμπειρία, την αυξημένη επαφή με τον έξω κόσμο και την ανάπτυξη δεξιοτήτων για δημιουργία θετικών σχέσεων με την οικογένειά τους, καθώς και δράσεις που αφορούν την ενεργή συμμετοχή τους σε πολιτιστικές και κοινωνικές δραστηριότητες, καλλιεργούνται και αναπτύσσονται υγιείς στάσεις ζωής, οι οποίες τους βοηθούν να απαλλαγούν από τα στοιχεία που τους οδήγησαν στη Φυλακή.
Αυτό, καταδεικνύεται, σύμφωνα με την κ. Αριστοτέλους και μέσα από το ποσοστό υποτροπής στις Φυλακές μας, το οποίο τα τελευταία τρία χρόνια δεν ξεπερνά το 15%, με το 2019 να κλείνει με ποσοστό υποτροπής 13,73%. Συγκριτικά με άλλες χώρες, έχουμε από τα χαμηλότερα ποσοστά υποτροπής, αφού σε πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, καταγράφεται ότι το ποσοστό υποτροπής καταδίκων (reconviction) ανάμεσα σε 23 χώρες κυμαίνεται από 14% – 45%. Ωστόσο, σε Φυλακές με τιμωρητικό σύστημα ή/και φτωχές συνθήκες διαβίωσης, παρά το ότι το κράτος διαθέτει δομές στήριξης για αποφυλακισθέντες, παρουσιάζουν πολύ υψηλό ποσοστό υποτροπής καταδίκων (reconviction) το οποίο ξεπερνά το 60%, καθώς και υψηλό ποσοστό αυτοκτονιών, ενδοτμηματικής βίας και αυτοτραυματισμών. Αυτό συμβαίνει όταν η σωφρονιστική και η μετασωφρονιστική πολιτική έχουν διαφορετικούς στόχους και το επίκεντρο δεν είναι ο άνθρωπος.
Πολλή κουβέντα γίνεται για την επανένταξη των κρατουμένων. Ωστόσο στην πραγματικότητα τι ισχύει;
Η Φυλακή από την πρώτη μέρα της φυλάκισης μέχρι την ημέρα της αποφυλάκισης του κάθε κρατούμενου, επιδιώκει τον σωφρονισμό, την αναμόρφωση και επιμόρφωσή του, με στόχο την προσωπική του ανάπτυξη και θετική του εξέλιξη. Η φιλοσοφία μας, ο στρατηγικός μας σχεδιασμός και γενικότερα όλες οι πολιτικές, δράσεις και δραστηριότητες, έχουν επίκεντρο τον άνθρωπο στοχεύοντας στην ομαλότερη επανένταξη των κρατουμένων μας, την επιτυχή επιστροφή στην κοινωνία και την επιτυχή αποκατάστασή τους, με στόχο τη μείωση των πιθανοτήτων τους για υποτροπή, των κινδύνων για τη δημόσια ασφάλεια, καθώς και τη διεύρυνση των ευκαιριών τους για εργοδότηση. Ωστόσο, το έργο της Φυλακής, ολοκληρώνεται με την έκτιση της ποινής τους.
Σκεφτείτε έναν κρατούμενο, μόλις περάσει την έξοδο της Φυλακής, να μην έχει οικογενειακό περιβάλλον να τον στηρίξει, χώρο διαμονής μέχρι την εξεύρεση εργασίας, παρουσιάζει σοβαρές δυσκολίες εργοδότησης αφού για τις περισσότερες εργασίες είναι προαπαιτούμενο προσόν το καθαρό μητρώο, το στίγμα και οι ταμπέλες τού πρώην φυλακισμένου ή/και πρώην χρήστη ναρκωτικών τον συνοδεύουν στο νέο του ξεκίνημα, αλλά και γενικότερα οι κοινωνικές αναστολές, του στερούν την ευκαιρία να επανενταχτεί στην κοινωνία, αφού τα βασικά αυτά στοιχεία που αφορούν την καθημερινή επιβίωσή του – όχι την κοινωνικοποίηση του- δεν μπορεί να τα έχει, πόσες πιθανότητες έχει να επανενταχτεί. Σκεφτείτε ένας κρατούμενος που έχει επιπρόσθετα με τα προβλήματα της καθημερινής επιβίωσής του, να έχει και άλλα θέματα ψυχιατρικά ή χρήσης ουσιών κ.τλ, για τα οποία θα πρέπει να λαμβάνει και θεραπεία. Πόσες πιθανότητες έχει να καταφέρει να διαχειριστεί τις δυσκολίες στην καθημερινότητα που αφορούν την επιβίωσή του και παράλληλα να ανταποκριθεί θετικά στη θεραπεία του εκτός Φυλακών χωρίς να υποτροπιάσει; Συνεπώς, είναι να διερωτάται κανείς, πόσο ομαλή θα μπορούσε να είναι η επανένταξή τους με την επιστροφή τους στην κοινωνία;
Όλη αυτή η προσπάθεια και η δουλειά που γίνεται μέσα στη Φυλακή ειδικότερα για όσους αποφυλακισθέντες δεν έχουν υποστηρικτικό περιβάλλον, χάνονται μέσα σε αυτή την πραγματικότητα της κοινωνίας, η οποία είναι φοβική στην επανένταξή τους, συνεχίζοντας έτσι να τους κρατά αποκομμένους από αυτή. Είναι σημαντικό η κοινωνία να εμπεδώσει αυτή τη φιλοσοφία και να αντιληφθούμε όλοι, ότι η Φυλακή αποτελεί κομμάτι της κοινωνίας και δεν μπορούμε να αγνοούμε την ύπαρξή της, θεωρώντας ότι με αυτό τον τρόπο αποκόπτεται από αυτή.
Η επιτυχής αποκατάσταση των κρατουμένων μετά την απόλυσή τους, αφορά τη μετασωφρονιστική πολιτική η οποία θα πρέπει να προσφέρει τις απαραίτητες επιλογές στον κάθε απολυμένο κρατούμενο ανάλογα με τα θέματα που αντιμετωπίζει κατά το μεταβατικό στάδιο της επανασύνδεσής του με την κοινωνία, διευκολύνοντας την επανένταξή του. Συνεπώς, η επιτυχία αποκατάστασής του και επανένταξής του στην κοινωνία, η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το ποσοστό υποτροπής και πιθανής επιστροφής του στη Φυλακή (φαινόμενο της περιστρεφόμενης πόρτας – revolving door) δεν είναι απόλυτη ευθύνη του ιδίου ή συνδέεται με την πρόοδο και θετική του εξέλιξη στη Φυλακή, όταν δεν υπάρχει η ανάλογη στήριξη μετά την έξοδο του από τις Φυλακές κατά το μεταβατικό στάδιο επανασύνδεσής του με την κοινωνία. Συνεπώς, θα ήταν καλό να αντιληφθούμε όλοι πόσο σημαντική είναι η στήριξη της κοινωνίας στην επιτυχή αποκατάσταση και κοινωνική επανένταξη του κρατούμενου.
Ένα μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι Φυλακές είναι αυτό με τους ψυχικά ασθενείς. Ποια είναι η κατάσταση;
Όσον αφορά τους ασθενείς κατάδικους αλλά και γενικότερα στον έγκλειστο πληθυσμό, προσφέρεται η ίδια ποιότητα ιατρικών υπηρεσιών όπως στους ελεύθερους πολίτες, σύμφωνα με τους Ευρωπαϊκούς Κανόνες Φυλακών του ΣτΕ και των Κανόνων Μαντέλα των ΗΕ και σε αρκετές περιπτώσεις με μεγαλύτερη ταχύτητα όσον αφορά το χρονικό διάστημα εξυπηρέτησης.
Ωστόσο, πρόκειται για έγκλειστο περιβάλλον που από μόνο του, αποτελεί στρεσογόνο παράγοντα για τις ευάλωτες ομάδες και ειδικότερα για τους κρατούμενους με ψυχιατρικά προβλήματα (π.χ. σχιζοφρένεια, διαταραχές προσωπικότητας, κατάθλιψη). Σκεφτείτε ότι πέραν του 30% του πληθυσμού μας λαμβάνουν ψυχιατρική αγωγή.
Το ότι ο ψυχιατρικά ασθενής είναι κρατούμενος δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο επικίνδυνος από τον ψυχιατρικά ασθενή που δεν είναι κρατούμενος. Οι ταμπέλες, η άγνοια για την ασθένεια, η προκατάληψη και το στίγμα, είναι αυτά που συνοδεύουν πάντα, στοιχειώνουν, διαπομπεύουν και συχνά πυροδοτούν την «ψύχωση» στους ψυχιατρικά ασθενείς, γι’ αυτό και είναι αναγκαιότητα η δημιουργία δομών που θα στηρίζουν αυτούς τους κρατούμενους κατά τη διάρκεια της φυλάκισής τους, καθώς και μετά την αποφυλάκισή τους με θεραπεία, διευκολύνοντας την επανένταξή τους και μειώνοντας τις πιθανότητες υποτροπής τους.
Κλείνοντας, θα ήταν παράλειψή μου να μην αναφερθώ στις διαδικασίες και δράσεις μας, που έχουν αναδειχθεί ως καλές πρακτικές τα τελευταία πέντε χρόνια στην Ευρώπη και έχουν συζητηθεί θετικά σε διάφορες πολυμερείς συναντήσεις ή/και περιλαμβάνονται σε εκδόσεις του ΣτΕ και στην ιστοσελίδα του οργανισμού EUROPRIS, όπως είναι η Εκπαίδευση των Κρατουμένων, η χρήση SKYPE, η μεταχείριση παρενδυσιακών και άλλων ευάλωτων ομάδων κρατουμένων, καθώς και οι δράσεις μας σχετικά με τους αλλοδαπούς κρατούμενους εντός των Φυλακών και με τα παιδιά των φυλακισμένων κ.ά. Επίσης, κατά την περίοδο COVID είμαστε από τις Φυλακές που λάβαμε έγκαιρα μέτρα, κρατώντας τον κορωνοϊό εκτός Φυλακών, μέτρα τα οποία θεωρούνται ως μία καλή πρακτική και είναι αναρτημένα στην ιστοσελίδα του EUROPRIS.
